Saturday, July 27, 2013

Агч мод үрээр тарих арга



Агч мод үрээр тарих арга
Агч мод нөмөр дулаан газар сайн ургах бөгөөд үрээр үржүүлэхэд хялбар байдаг бөгөөд 10-р сарын эхээр үр бүрэн боловсордог. Үр нь модноосоо унахгүйгээр өвөлжиж дараа жилийн хавар хүртэл модон дээрээ байдаг. Үр боловсроч гүйцсэний дараа болон модон дээрээс нь хавар болтол түүж болно.
Түүсэн үрээ бэлдсэн дэвсэгт 4-р сарын сүүлчээс 5-р сарын дунд хүртэлх хугацаанд тарина. Үрээ тарихаас өмнө 24 цаг усанд дэвтээж сойно. Үрийг салхи, хүйтнээс нөмөр газар хурц нарны тусгалаас зайдуу модны нөмөр сүүдэрт эсвэл байшингийн ар нөмөр газарт дэвсэг буюу хайрцаглаж бэлдсэн талбайд 1-1.5см гүнд мөрлөж тариад хөрсийг жигд гишгэж сайтар нягтруулна. Мөр хооронд арчилгаа хийх боломжтой байхаар тооцож 20см-ээс багагүй зайтай тарина. Үр тарих талбайг урьдчилан ханатал услана. Үр тарьсны дараа усалгааг цаг агаарын байдлаас хамаарч 2-3 хоноод услаж үр соёлж эхлээд 10 хоног тутамд хог ургамал устгах сийрүүлэх ажил гүйцэтгэнэ.




Тарьц шилжүүлэн суулгах:
Мөн үрийг дээрх гүнд цацаж тарьж болох бөгөөд зөөж тээвэрлэх болон шилжүүлэхэд хялбар, зуны тарилт хийх боломжтой байдаг давуу талтай учир бортогонд шилжүүлж суулгаж болно. Тарьцыг шилжүүлэхдээ өглөө оройны сэрүүнд тарьцын үндсийг гэмтээлгүй хурц наранд түлэлгүй шилжүүлэн суулгаад нөмөр газар байрлуулна. 




Улиас мод тарих




Улиас нь Бургасны овогт хамаарагддаг модлог ургамал юм. Манай оронд лавар навчит Улиас, анхилам Улиас зонхилон тохиолдог ба тайралт хийгээгүй нөхцөлд 30 гариу метр хүртэл өндөр ургадаг. Ногоон массыг хамгийн хурдан бүрэлдүүж агаарыг чийгшүүлж, цэвэршүүлэх өндөр ач холбогдолтой. Нас бие гүйцсэн нэг л Улиас мод жилд 30 гариу кг тоос шороог навчныхаа гадаргууд хуримтлуулж агаарыг цэвэршүүлдэг.
Эм Улиасны үр 7-р сарын эхээр боловсорч хөвөн цагаан ноолууртай үрээ салхиар тараадаг. Хот тохижолтонд үрээ салхиар тараахаас сэргийлж эм Улиасны үр задрахаас өмнө мөчрийг тайрч хэлбэржүүлж болдог.

Мөчир бэлтгэж үржүүлэх:
Мод үржүүлгийн зориулалтаар  Улиасны саваа мөчрийг 2-3р сард бэлтгэж тарих хүртлээ шуудуу, нүх, зооринд элс, цасаар булж хадгалана. Мөн бэлтгэсэн саваа мөчрүүдийн хадгалах боломж муу нөхцөлд чийгийг алдагдуулахгүйгээр нахиа задрахаас өмнө 3-р сарын 15наас 5-р сарын 1ний хооронд эх модноос бэлтгэж болдог боловч өвөл бэлтгэсэн мөчрийн амьдралт илүү сайн байдаг.
Бэлтгэх мөчрийн голч 1см-ээс илүү бүдүүн, 1.2 метрээс илүү урттай нэг настай мөчир байх нь тохиромжтой. Мөчрийн дээд хэсгийг тэгш, ёзоор хэсгийг ташуу 20-25см урттай секатороор/зориулалтын хайч/ тайрч, устай саванд 24 цаг сойж тарилтанд бэлтгэнэ.
Улиасны тайрдас суулгах хөрсийг 30-40см гүнд хагалж боловсруулаад 4х6м юмуу 6х8 хэмжээтэй хайрцаглан засаж дэвсэг бэлдээд тарилт хийхээс өмнө ханатал услана. Мөчрийн тайрдасыг дэвсэгт ургамал хооронд 10см зайтаагаар эгнүүлэн тарьж 2-3настай болмогц шилжүүлдэг.
Хөнгөн, элсэнцэр бүтэцтэй хөрсөнд тайраадсын оройн хэсгийг хөрсний гадаргуутай ижил төвшинд, хүнд хөрсөнд оройн нэг нахиаг ил гаргаж тарина.

Усалгаа:
Мөчрийг суулгасны дараа эхний 14 хоногт 4 удаа, дараа нь 7 хоногт 1 удаа дэвсгийг нэвчтэл услана. Усалгааны дараа хөрсний зай завсарыг шороогоор дахин чигжиж, гишгэн тэгшлэх шаардлагатай.  8-р сарын 16-с 9-р сарын 15-ныг хүртэл 10-15 хоногт 1 удаа услаж байгаад газар хөлдөхөөс 2-3 долоо хоногын өмнө цэнэг усалгаа хийнэ. Усалгааг шуудуугаар урсгаж хийх нь тохиромжтой байдаг. Мөн мөр хоорондын хөрсийг сийрэгжүүлж, хог ургамлыг устах ажлыг ургамлын ургалтын хугацаанд 5-6 удаа хийнэ. 2 долоо хоногт 1 удаа арчилгаа хийнэ.





Friday, July 26, 2013

Бургас тарих арга



Бургас хамгийн найдвартай “байгаль хамгаалагч” болдог. Хөрс голохгүй хаана ч ургадаг учраас цөлжилтийн аюул нүүрлэсэн Монгол оронд хамгийн хэрэгтэй модлог ургамал юм. Ширгэж буй гол мөрний сав газарт  тариалахад усны нөөцийг нэмэгдүүлэх ач холбогдолтой. Хурдан ургадаг учраас хот тосгон, цөлөрхөг газрыг ногооруулах, уул уурхайн нөхөн сэргээлтийг хийхэд ч тохиромжтой мод юм. Хэлбэржүүлэлт хийж гоёл чимэглэлийн болон амьд хайс хашлага, салхины нөмөр болгох зорилгоор зурваслан тарьж болдог олон талын зориулалтаар ашиглаж болно.

Бургас тарих талбайг сонгох.
Бургас тарих талбай нь хөнгөн шавранцар, элсэн, хар шороон хөрстэй бол илүү тохиромжтой. Жилд унах тунадасны дундаж хэмжээ 200-300 мм-ээс багагүй байх нь зүйтэй. Бургас үндэслүүлэх талбайн хөрсний ус аль болох ойр 1.5-2.0 м-ээс холгүй байх шаардлагатай. Бургасны үйлдвэрийн плантаци 50-100 га-аас доошгүй хэмжээтэй байх нь эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой.  

Бургасны саваа мөчрийг бэлтгэх.
Бургасны саваа мөчрийг тухайн газар нутагт ургаж байгаа бургасан шугуйг сийрүүлэх, засаж танах журмаар бэлтгэн авна. Үйлдвэрлэлийн түүхий эд бэлтгэх таримал шугуйг ургуулах зорилгоор байгалийн бургаснаас саваа мөчрийн тайраадас бэлтгэнэ.Сийрүүлж огтолсон модноос 1-2 настай, өвчин, хортонд нэрвэгдээгүй мөчрийг нь шилэн авч, саваа мөчрийг тусгай зориулалтын хайчаар бэлтгэнэ.Ìашины тэвшинд цас дэвсэж, мөчрөө үелүүлэн тавьж дахин цасаар хучих замаар дүүртэл ачиж тээвэрлэх буюу эсвээс брезентээр боож тээвэрлэж болно. Ингэж авчирсан саваа мөчрийг тусгайлан шуудуулж ухсан нүх буюу зооринд үелүүлэн хийж элс, цасаар хучиж дээд талыг сайн таглаж хаана. Мөчрийг ургамлын тайван үеэс шүүс хөөрөх хүртэлх хугацаанд бэлтгэнэ. Энэ нь манай орны цаг уурын янз бүрийн нөхцөлд жил бүрийн 10-р сарын 20-оос дараа жилийн 3-р сарын эхний арав хоногт багтана. Модны үзүүрийн нахиа хөөсөн үед савааг бэлтгэж болохгүй.

Саваа мөчрийг тайраадас болгон бэлтгэх.
Бургасыг мөчрөөр нь үржүүлэхэд түүний мөчрийн тайраадасны урт онцгой нөлөөтэй байдаг. Мөчрийн тайраадасны уртаас хамаарч суулгацын үндэслэлт, амьдралт харилцан адилгүй байдаг. Мөчрийн тайраадасны урт нь хангай, хээрийн бүсэд 25-30 см байна. Тайраадас бүр 8-аас доошгүй ширхэг нахиатай байвал зохино. Бургасны модожсон мөчрийн I, II зэргийн тайраадсыг тусгай зориулалтын бургасны плантаци байгуулах, суулгац бэлтгэх зэрэгт зориулж ургуулахад илүү тохиромжтой. Бэлтгэсэн саваа мөчрийг тусгайлан хадгалсан зоориноос гарган авч тэдгээрийг тарихаас нэгээс, хоёр долоо хоногийн өмнө тайраадас болгон бэлтгэнэ. Тайраадасны бүдүүн нь 0.6-1.8 см байх ба түүнийг саваа мөчрийн доод, дунд хэсгээс бэлтгэх нь илүү тохиромжтой байна.Бэлтгэж авсан тайраадсыг жишгийн дагуу зэрэглэж ялгаж 50, 100 ширхэгээр багцлан боож зориулалтын зоорь, шуудуунд суулгах хүртэл цас, нойтон үртэс, чийгтэй элсээр хучиж түр хадгална. Хэрэв тээвэрлэх тохиолдол гарвал чийгийг алдагдуулахгүйгээр үртэс, цасаар даруулж, берзинтээр хучиж тээвэрлэх хэрэгтэй. Мөчрийн тайраадсыг бэлтгэж суулгахаас нь өмнө 72-125 цагийн туршид усанд хийнэ. Мөн өсөлт түргэсгэгч бодис гетероауксины 0.01 хувийн уусмалд (150мг) 15-24 цаг болгосны дараа тарилт хийхэд нахианы задралт, үндэслэлт хурдасна.Мөчрийн тайраадсыг тарих хүртэл гэмтээлгүй сайн хадгалах шаардлагатай. Саваа мөчрийг тайраадас болгохдоо үзүүрийн болон доод талын нахиа тус бүрээс 3-4 мм зайтай тайрна.

Хөрс боловсруулалт.
Бургасны модожсон мөчрийн тайраадсыг тарихад зориулж талбайн хөрсийг 30-35 см (40 см) гүн хагалж боловсруулна. Гүн хагалсан хөрс нь ургамал ургах аятай нөхцлийг бүрэлдүүлэхээс гадна хог ургамал ургах, өвчин, хортон үүсэх нөхцлийг таслан зогсоох сайн талтай байдаг. Хөрсний үндсэн хагалгааг намрын цэвдэгш буюу хаврын хагалгаагаар гүйцэтгэнэ. Үндсэн хагалгааны дараа борнойдолт хийнэ.Бургас тарих талбайн хөрс нь тэгш, сэвсгэр, сийрэг, нягтарч бөөгнөрөөгүй, үрлэрхэг бүтэцтэй, хог ургамлаас бүрэн цэвэрлэгдсэн, суулгацын үндэсний систем зохих хэмжээндээ хүртэл хөгжих нөхцлүүдийг хангасан байх шаардлагатай.
      
Тайраадас суулгах хугацаа.
Бэлтгэсэн тайраадсыг хавар 4 дүгээр сарын сүүлчийн 10 хоногоос 5 дугаар сарын сүүлч хүртлэх хугацаанд суулгана. Зарим нутагт бургасны тайраадсыг намар 10-р сарын 1-нээс 15-нд суулгаж болно. Хэрэв нэгж га-аас авах жишгийн суулгацын тоог нэмэх шаардлагатай бол мөр хоорондын суулгалтыг нягтруулна. Мөчир тарих ажлыг хавар цас хайлсны дараа шууд хийнэ. Намар тарих газар нь тунадас нилээд унадаг, хөнгөн хөрстэй байвал зохимжтой. Мөчрийн тайраадсыг босоо буюу налуулж (хүнд хөрсөнд) үзүүрийн нахиаг хөрсөнд ил суулгана. Ус чийг дутагдалтай гандуу нөхцөлд мөчрийн оройн нахиаг гадаргуутай тэгшилж суулгана. Мөчрийн тайраадсыг заавал чийгтэй хөрсөнд суулгах ба суулгасны дараа тогтмол услах шаардлагатай.
Усалгаа.
Бургасны тайраадас чийглэг нөхцөлд илүү сайн ургана. Усалгааг мод үржүүлгийн талбайд хэд хэдэн аргаар хийж болно. Усалгааг ямарч аргаар хийсэн дараахь үндсэн нөхцлийг хангасан байх шаардлагатай. Үүнд:Усалгааны шанг ус урсахад тохиромжтой болгож задгай ба нээлттэй гэсэн хоёр янзаар хийнэ. Задгай болон нээлттэй шангаар услах шуудууг 18-20 см гүн, 0.3-0.8 хэмийн хэвгийтэй байгуулна. Шангийн ёроолын хэсэг тэгшхэн байх шаардлагатай. Тайраадсыг ургах ургамал ургалтын эхний хагаст 30-35 см гүнд нэвчилж услана. Усалгааг хөрсний хээрийн чийг багтаамжийн 70 хувь орчимд байхаар бодож хийнэ. Энэ нь ойт хээр, хээрийн бүсэд га-д 530-580 м3/ га ус байхаар тооцож услана гэсэн үг. Шуудуугаар усалж байгаа нөхцөлд усалгааны нормыг 25-30 хувиар ихэсгэнэ. Ямар ч тохиолдолд услалтын нормыг га-д 500 шоометрээс хэтрүүлж болохгүй. Тайраадас суулгасан талбайн хөрсийг 5-р сард нэг удаа, 6-р сард хоёроос гурван удаа, 7, 8-р сард хоёр удаа 40-35 см гүнд нэвчилж услах нь тохиромжтой байна. Усалгааны давтамж нь тухайн жилийн хур тунадасны хэмжээ болон нарны гийгүүлэлтээс хамаарч бага зэрэг хэлбэлзэж болно.

Хөрс сийрүүлэлт.
Үндэсний системийн агаарын солилцоог эрчимжүүлэх, чийгийн алдагдлыг багасгах, ус, бордоо хөрсөнд шингэх нөхцлийг бүрдүүлэх зорилгоор хөрсийг сийрүүлэх арчилгааг ургамал ургалтын хугацаанд тогтмол явуулна.Ургамал ургалтын эхний үед Алтай, хээрийн бүсэд 5, 6-р сард нэг, 7-р сард хоёр, 8-р сард нэг удаа ургамал хооронд гараар 4-5 см гүнд гаапуугаар сийрүүлэх ба эгнээ хооронд 10-15 см гүнд сийрүүлэлтийг тогтмол хийнэ. Хөрс сийрэгжүүлэх, хог ургамалтай тэмцэх ажлыг жилд Ус чийгээр дутагдалтай хүнд хөрстэй газарт усалгаа хийсний ба бороо орсны дараагаар хөрсийг сийрэгжүүлж, хог ургамлыг нь цэвэрлэж байвал зохино. Ус чийг хүрэлцээтэй хөнгөн сэвсгэр хөрсөнд сийрэгжүүлэлтийг 15-18 см гүнд хийнэ. Ургамлын эгнээ хоорондын хог ургамлыг 20 см гүнд сийрүүлэгчээр сийрэгжүүлж устгана.Сүүлийн үед хог ургамлыг устгахад гербицид (симазин)-ыг 10-15 кг га-д бодож усанд уусгаж шүршиж хэрэглэж болно.

 Бордоо.
Суулгацыг аль болох богино хугацаанд өсөлт хөгжилт сайтай ургуулахад хөрсийг үндсэн ба нэмэгдэл бордоогоор бордох нь хамгийн чухал юм. Үндсэн бордоог хөрс боловсруулахад хийнэ. Нэмэлт бордоог тухайн талбайн хөрсний шинжилгээний дүнг үндэслэн 2-3 жилийн дараа бордож болно. Ойт хээр, хээрийн бүсийн нөхцөлд га-д азот 60-100 кг, фосфор 100-120 кг, кали 20-40 кг-аар бодож бордоно.

Бургасны суулгац суулгах хугацаа, арга.
Плантацид бургасны суулгацыг хавар 4-р сарын 25-аас 30-нд, 5-р сарын 1-ээс 10-нд, намар 9-р сарын 30-аас 10-р сарын 10 хүртэл хугацаанд суулгана.Плантацийн талбайд суулгац суулгалтыг 2 хүн гүйцэтгэнэ. Нэг дэхь хүн нь нүхийг бэлтгэж, 2 дахь хүн нь суулгацыг эгц барьж шороог хийж нягтруулан гишгэнэ. Плантацид бургасны суулгацны үндэсний хүзүүг газрын гадаргуугаас доош 10-15 см гүнд байхаар суулгана.Бургасны плантацийн талбайд суулгацыг суулгасны дараа түүний гол гуврыг газрын гадаргуугаас дээш 10-20 см-т цэцэрлэгийн хайчаар тайрч үлдсэн угийг тосон будгаар будна. Энэ нь бургасны суулгацыг буталж, салаалж ургах нөхцлийг бүрэлдүүлнэ.
          
Бургасны суулгацыг суулгах схем
Ашиглалтын зориулалтаас хамаарч бургасны плантацид суулгацыг дараах схемээр суулгана:
1. Бургасны плантацийн талбайн ургамал хооронд 1.0 м, эгнээ хооронд 1.5 м.
2. Ургамал хооронд 1.5 м, эгнээ хооронд 2.0 м.
3. Ургамал хооронд 1.5 м, эгнээ хооронд 3.0 м.
4. Ургамал хооронд 2.5 м, эгнээ хооронд 3.0 м.
5. Ургамал хооронд 3.0 м, эгнээ хооронд 3.0 м-ээр тус тус байрлуулна.
Суулгалтын схемийг сонгож авсны дараа суулгалтын схемийг талбайд тэмдэглэхдээ эгц шулуун эгнээ гаргах хэрэгтэй. Талбайд хуваарилалт хийсний дараа олс татаж шулуун чиг гаргаж суулгац суулгах нүх ухах цэгийг тэмдэглэнэ.
Усалгаа.
Бургасны плантацийн талбайд суулгац суулгахаас 3-4 хоногийн өмнө ухсан нүхийг нэг удаа ханатал усална. Суулгацыг суулгасны дараа 35-40 см гүнд нэвчүүлж услана. Ургамал ургалтын хугацаанд Алтай, говь, хээрийн бүсэд 5 ба 6-р сард 10-14 хоногийн зайтай, 7 ба 8 сард 14-16 хоногийн зайтай 2 удаа услана. 9-р сард нэг удаа усална. Усалгааны норм нь нэг га-д 500-700 м3 ус орохоор тооцно. Ургамал ургалтын нийт хугацаанд 10-13 удаа усалгааг хийнэ. Харин хуурай хээр, Алтайн бүсэд хаврын салхи ихтэй байдаг учир усалгааны завсар өнгөн хэсгийн хөрс                      
Хог ургамал устгах.
Ургамал ургалтын хугацаанд плантацийн талбайн хог ургамлыг устгах, хөрсийг сийрүүлэх арчилгааг тогтмол хийх шаардлагатай. Ургамал хооронд сийрүүлэлт хийхэд гар ажиллагаагаар гүйцэтгэнэ. Хөрсийг гараар сийрүүлэхэд тармуур, хог ургамал устгахад гаапуу ашиглана. Ургамал хооронд 4-6 см гүнд гараар сийрүүлнэ. Усалгааны дараа хөрс сийрүүлэлтийг үндэсний хүзүүвчээс нэлээд зайтайгаар 5-7 см гүнд хийнэ.
Доктор Д. Энхсайхан